เมืองนครพนม

บทความนี้เกี่ยวกับอดีตเมืองในประเทศไทย สำหรับความหมายอื่น ดูที่ นครพนม (แก้ความกำกวม)

นครพนม
พ.ศ. 2329 – พ.ศ. 2443
เมืองหลวง	เมืองมรุกขนคร (ฝั่งซ้ายแม่น้ำโขง) (หลัง พ.ศ. 2281–2309) เมืองมรุกขนคร (ฝั่งขวาแม่น้ำโขง) (พ.ศ. 2309–2329) เมืองนครพนม (บ้านหนองจันทน์) (พ.ศ. 2329–2340) เมืองนครพนม (บ้านโพธิ์คำ) (พ.ศ. 2340–2443)
การปกครอง
• ประเภท	อาญาสี่
เจ้าเมือง
• พ.ศ. 2329–2338	พระบรมราชา (พรหมา)
• พ.ศ. 2349–2370	พระบรมราชา (มัง)
• พ.ศ. 2373–2395	พระสุนทรราชวงศา
ประวัติศาสตร์
• ตั้งเมืองมรุกขนครที่ฝั่งซ้ายแม่น้ำโขง	หลัง พ.ศ. 2281
• เปลี่ยนนามเมืองเป็นนครพนม	พ.ศ. 2329
• ยกเลิกตำแหน่งอาญาสี่	พ.ศ. 2443
ก่อนหน้า ถัดไป เมืองศรีโคตรบูรณ์ภายใต้ อาณาจักรล้านช้างเวียงจันทน์ 2381: เมืองสกลนคร 2436: อาณาจักรหลวงพระบางภายใต้อินโดจีนของฝรั่งเศส 2443: เมืองนครพนมภายใต้มณฑลอุดร

เมืองนครพนม เป็นหัวเมืองฝั่งขวาแม่น้ำโขงภายใต้ปริมณฑลแห่งอำนาจของอาณาจักรรัตนโกสินทร์ และได้รับการยกฐานะเป็นประเทศราชในบางช่วงเวลา ภายหลังถูกผนวกเป็นส่วนหนึ่งของมณฑลอุดรของสยาม

ประวัติศาสตร์

การสร้างเมืองมรุกขนคร

บทความหลัก: อาณาจักรโคตรบูร

ดินแดนสองฝั่งแม่น้ำโขงบริเวณเมืองนครพนมเคยเป็นที่ตั้งของอาณาจักรโคตรบูร เมื่ออาณาจักรล้านช้างมีอำนาจเหนือบริเวณลุ่มแม่น้ำโขง อาณาจักรโคตรบูรจึงกลายเป็นเมืองลูกหลวงของอาณาจักรล้านช้าง ต่อมาบริเวณที่ตั้งเมืองที่ริมน้ำหินบูรได้ถูกน้ำเซาะตลิ่งโขงพังทลายลง จึงได้ย้ายเมืองลงไปทางตอนใต้ฝั่งขวาของแม่น้ำโขงบริเวณที่เป็นดงไม้รวก ซึ่งในสมัยโบราณเชื่อว่ามีความอุดมสมบูรณ์ แล้วเปลี่ยนชื่อใหม่เป็น "มรุกขนคร" ซึ่งหมายถึง ดงไม้รวก

การสร้างเมืองนครพนม

ปี พ.ศ. 2329 พระบรมราชา เจ้าเมืองมรุกขนครได้เห็นว่าการที่เมืองมรุกขนครตั้งอยู่ที่บ้านธาตุน้อยศรีบุญเรือง ริมห้วยบังฮวกมาเป็นเวลาถึง 20 ปีแล้วนั้น ถูกน้ำเซาะตลิ่งโขงพังและบ้านเรือนราษฎรเสียหาย จึงได้ย้ายเมืองขึ้นไปตั้งทางเหนือตามลำแม่น้ำโขงที่บ้านหนองจันทน์ ห่างจากจังหวัดนครพนมไปทางใต้ประมาณ 3 กิโลเมตร ต่อมาพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เปลี่ยนนามเมืองเมือง จาก "เมืองมรุกขนคร" เป็น "เมืองนครพนม"

ชื่อนครพนมนั้นมีข้อสันนิษฐานไว้ 2 ประการ คือ คำว่า "นคร" หมายถึง เมืองที่เคยเป็นเมืองลูกหลวงมาก่อน และเป็นเมืองที่มีความสำคัญทางประวัติศาสตร์ ส่วนคำว่า "พนม" มาจาก พระธาตุพนม ปูชนียสถานที่อยู่คู่บ้านคู่เมืองมาช้านาน บางตำราก็ว่า เดิมเมืองมรุกขนครมีอาณาเขตกินไปถึงดินแดนฝั่งซ้ายของแม่น้ำโขงซึ่งมีภูเขาสลับซับซ้อนมากมาย จึงนำคำว่า "พนม" ซึ่งแปลว่าภูเขามาใช้ ส่วนคำว่า "นคร" เป็นการดำรงชื่อเมืองไว้ คือ เมืองมรุกขนคร จึงนำคำว่าพนมมาต่อท้ายคำว่านคร เป็น "นครพนม" ซึ่งหมายถึงหมายถึง "เมืองแห่งภูเขา" นั่นเอง

ภายใต้การปกครองของสยาม

ปี พ.ศ. 2338 ได้เกิดศึกพม่าทางเมืองเชียงใหม่ พระบรมราชาเจ้าผู้ครองเมืองนครพนมได้ไปออกศึกในครั้งนี้ด้วย ได้บริโภคผักหวานเบื่อจนถึงแก่อนิจกรรมที่เมืองเถิน ท้าวสุดตา ซึ่งเป็นพี่ชายของพระมเหสีของพระบรมราชา จึงได้นำเครื่องราชบรรณาการลงไปเฝ้ารัชกาลที่ 1 พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชจึงได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ท้าวสุดตาเป็นผู้ครองเมืองนครพนม

รายพระนามและรายนามเจ้าเมือง

ลำดับ	ชื่อ	เริ่มต้น (พ.ศ.)	สิ้นสุด (พ.ศ.)	หมายเหตุ
เมืองมรุกขนคร
-	พระบรมราชา (เอวก่าน)	หลัง 2281	2308	ขึ้นครองเมืองศรีโคตรบูรณ์ในปี พ.ศ. 2281
-	พระนครานุรักษ์ (คำสิงห์)	2308	2309
-	พระบรมราชา (กุแก้ว)	2309	2321
-	พระบรมราชา (พรหมา)	2321	2329
เมืองนครพนม
1	พระบรมราชา (พรหมา)	2329	2338
2	พระบรมราชา (สุดตา)	2339	2347
3	พระบรมราชา (อุ่นเมือง)	2348	2348
4	พระบรมราชา (มัง)	2349	2370
ว่างตำแหน่ง 2370–2373
5	พระสุนทรราชวงศาฯ (เจ้าฝ่ายบุต)	2373	2395	ว่าราชการเมืองนครพนมและเมืองยโสธร
6	พระพนมนครานุรักษาธิบดี ศรีโคตรบูรณ์หลวง (จันโท)	2396	2398	ดำรงตำแหน่งว่าที่เจ้าเมือง
		2398	3 พฤศจิกายน 2410
7	พระพนมนครานุรักษ์สิทธิศักดิ์เทพฤายศ ทศบุรีศรีโคตรบูรณ์หลวง (อรรคราช)	2411	2413	ดำรงตำแหน่งว่าที่เจ้าเมือง
		2413	31 มีนาคม 2414
8	พระพนมนครานุรักษ์สิทธิศักดิ์เทพฤายศ ทศบุรีศรีโคตรบูรณ์หลวง (เลาคำ)	2415	1 พฤศจิกายน 2423
9	พระพนมนครานุรักษ์สิทธิศักดิ์เทพฤายศ ทศบุรีศรีโคตรบูรณ์หลวง (บุญมาก)	2423	26 กันยายน 2426	ดำรงตำแหน่งว่าที่เจ้าเมือง
		26 กันยายน 2426	16 มกราคม 2432
10	ว่าที่ พระยาพนมนครานุรักษ์ฯ (ทองทิพย์)	2433	5 มิถุนายน 2440	ดำรงตำแหน่งว่าที่เจ้าเมือง
11	พระยาพนมนครานุรักษ์มหาสวามิภักดิ์นคราธิบดี (ศรีวิชัย)	2441	12 มกราคม 2442
ว่างตำแหน่ง 2442–2443
ยกเลิกตำแหน่งอาญาสี่ (2443)

การปกครอง

บทความหลัก: อาญาสี่

ดูเพิ่ม

• หัวเมืองลาวอีสาน
• มณฑลเทศาภิบาล