ประวัติศาสตร์หัวเมืองเหนือ (พ.ศ. 1981–2127)
หัวเมืองเหนือ | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| พ.ศ. 1981–พ.ศ. 2127 | |||||||||||||
 อาณาเขตหัวเมืองเหนือ | |||||||||||||
| สถานะ |
| ||||||||||||
| เมืองหลวง | พิษณุโลก | ||||||||||||
| การปกครอง | ราชาธิปไตย | ||||||||||||
| พระมหากษัตริย์และพระมหาอุปราช | |||||||||||||
• พ.ศ. 1991–1995 | พระยายุทธิษเฐียร | ||||||||||||
• พ.ศ. 2006–2031 | สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ | ||||||||||||
• พ.ศ. 2031–2034 | สมเด็จพระเชษฐาธิราช | ||||||||||||
• พ.ศ. 2069–2072 | สมเด็จพระอาทิตย์ | ||||||||||||
• พ.ศ. 2091–2112 | สมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช | ||||||||||||
• พ.ศ. 2114–2127 | สมเด็จพระนเรศวร | ||||||||||||
| ประวัติศาสตร์ | |||||||||||||
• สิ้นสุดอาณาจักรสุโขทัย | พ.ศ. 1981 | ||||||||||||
• พระเจ้าติโลกราชตีหัวเมืองเหนือ | พ.ศ. 1995, 2002, 2004 | ||||||||||||
• สงครามตีเมืองเชลียง | พ.ศ. 2017 | ||||||||||||
• เจริญสัมพันธไมตรีกับอาณาจักรล้านนา | พ.ศ. 2065 | ||||||||||||
• พระเจ้าบุเรงนองตีเมืองพิษณุโลก | พ.ศ. 2107 | ||||||||||||
| พ.ศ. 2111-2112 | |||||||||||||
• เทครัวหัวเมืองเหนือลงไปยังอยุธยา | พ.ศ. 2127 | ||||||||||||
| |||||||||||||
| ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของ | ประเทศไทย | ||||||||||||
| ประวัติศาสตร์ไทย |
|---|
 |
| ตัวเลขในวงเล็บ หมายถึง ปีพุทธศักราช |
หัวเมืองเหนือ (พ.ศ. 1981–2127) คือ ดินแดนของอาณาจักรสุโขทัย (เมืองพระพิษณุโลกสองแคว เมืองสุโขทัย เมืองพิชัย เมืองสวรรคโลก เมืองกำแพงเพชร เมืองพิจิตร และเมืองพระบาง)[1] ซึ่งตกอยู่ภายใต้การปกครองของอาณาจักรอยุธยาหลังอาณาจักรสุโขทัยสิ้นสุดลง โดยกษัตริย์แห่งอยุธยาไม่ได้ปกครองโดยตรง แต่แต่งตั้งผู้ปกครองเมืองพิษณุโลกให้เป็นผู้ปกครองหัวเมืองเหนือแทน จนต่อมาถูกรวมเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรอยุธยาเพื่อเป็นฐานกำลังในการต่อต้านราชวงศ์ตองอู
ประวัติศาสตร์
[แก้]การปกครองหัวเมืองเหนือของอาณาจักรอยุธยา
[แก้]อาณาจักรสุโขทัยเริ่มอ่อนแอลงหลังจากรัชกาลพ่อขุนรามคำแหงมหาราช การปรากฏตัวขึ้นของอาณาจักรอยุธยาทางตอนใต้กระทบกระเทือนเสถียรภาพของสุโขทัย จนในท้ายที่สุดสุโขทัยถูกแทรกแซงจากอยุธยาจนตกเป็นประเทศราช โดยมีพระมหาธรรมราชาที่ 4 (บรมปาล) เป็นผู้ปกครองอาณาจักรสุโขทัยพระองค์สุดท้าย ในขณะนั้น ด้วยการแทรกแซงของอยุธยา อาณาจักรสุโขทัยจึงถูกแบ่งออกเป็น 4 ส่วน[2] คือ
- เมืองสรลวงสองแคว (พิษณุโลก) อันเป็นเมืองเอก มีพระมหาธรรมราชาที่ 4 (บรมปาล) เป็นผู้ปกครอง
- เมืองสุโขทัย เมืองรอง มีพระยารามเป็นผู้ปกครอง
- เมืองเชลียง (ศรีสัชนาลัย) มีพระยาเชลียงเป็นผู้ปกครอง
- เมืองกำแพงเพชร มีพระยาแสนสอยดาวเป็นผู้ปกครอง
หลังสิ้นรัชกาลพระมหาธรรมราชาที่ 4 (บรมปาล) พระยายุทธิษเฐียรได้ครองเมืองสองแคว และเมื่อแรกที่สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถเสด็จขึ้นผ่านพิภพเป็นพระมหากษัตริย์กรุงศรีอยุธยา ปรากฏว่าขณะนั้นพระยายุทธิษเฐียรเกิดน้อยเนื้อต่ำใจที่ได้เพียงตำแหน่งพระยาสองแคว เนื่องด้วยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถทรงเคยดำริไว้สมัยทรงพระเยาว์ว่า หากได้ขึ้นเป็นพระมหากษัตริย์จะชุบเลี้ยงพระยายุทธิษเฐียรให้ได้เป็นพระมหาอุปราช พ.ศ. 1994 พระยายุทธิษเฐียรจึงเอาใจออกหากจากสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถไปขึ้นกับพระยาติโลกราช กษัตริย์ล้านนาในขณะนั้น[3] เหตุการณ์นี้ส่งผลให้เกิดการเฉลิมพระนามกษัตริย์ล้านนาจากพระยาเป็นพระเจ้าเพื่อให้เสมอศักดิ์ด้วยกรุงศรีอยุธยา พระนามพระยาติโลกราชจึงได้รับการเฉลิมเป็นพระเจ้าติโลกราช[4]
หลังจากที่พระยายุทธิษเฐียรนำสองแควออกจากอยุธยาไปขึ้นกับล้านนา สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถจึงเสด็จจากกรุงศรีอยุธยากลับมาพำนัก ณ เมืองสรลวงสองแคว พร้อมทั้งสร้างกำแพงและค่ายคู ประตู หอรบ แล้วจึงสถาปนาขึ้นเป็นเมืองพระพิษณุโลกสองแคว เป็นราชธานีฝ่ายเหนือของอาณาจักร สงครามแย่งชิงหัวเมืองเหนือระหว่างอยุธยาและล้านนาสิ้นสุดลงเมื่อสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถจึงทรงตีเอาเมืองเชลียงคืนได้ในปี พ.ศ. 2017 แต่เหตุการณ์ทางหัวเมืองเหนือยังไม่เข้าสู่ภาวะที่น่าไว้วางใจ จึงตัดสินพระทัยพำนักยังนครพระพิษณุโลกสองแควต่อจนสิ้นรัชกาล ส่วนทางอยุธยานั้น ทรงได้สถาปนาสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 3 พระราชโอรสเป็นพระมหาอุปราชดูแลอยุธยาและหัวเมืองฝ่ายใต้
ด้วยความที่เป็นคนละอาณาจักรมาก่อน และเคยมีสงครามต่อกัน ชาวบ้านระหว่างสุโขทัยและอยุธยาจึงมิได้ปรองดองเป็นน้ำหนึ่งใจเดียวกัน จึงต้องแยกการปกครอง โดยพระมหากษัตริย์อยุธยาจะทรงสถาปนาพระราชโอรส หรือพระอนุชา หรือพระญาติอันมีเชื้อสายสุโขทัยปกครองพิษณุโลกในฐานะราชธานีฝ่ายเหนือ และควบคุมหัวเมืองเหนือทั้งหมด
การสิ้นสุด
[แก้]พ.ศ. 2127 หลังจากชนะศึกที่แม่น้ำสะโตงแล้ว พระนเรศวรโปรดให้เทครัวหัวเมืองเหนือทั้งปวงลงมาไว้ที่อยุธยา เพื่อเตรียมรับศึกใหญ่ พิษณุโลกและหัวเมืองเหนือทั้งหมดจึงกลายเป็นเมืองร้าง หลังจากเทครัวไปเมืองใต้ จึงสิ้นสุดการแบ่งแยกระหว่างชาวเมืองเหนือกับชาวเมืองใต้ และถือเป็นการสิ้นสุดของหัวเมืองเหนือโดยสมบูรณ์ เพราะหลังจากนั้น 8 ปี พิษณุโลกได้ถูกฟื้นฟูอีกครั้ง แต่ถือเป็นเมืองเอกในราชอาณาจักร มิใช่ราชธานีฝ่ายเหนือ
ในด้านวิชาการ มีนักวิชาการหลายท่านได้เสนอเพิ่มว่า เหตุการณ์อีกประการอันทำให้ต้องเทครัวเมืองเหนือทั้งปวงโดยเฉพาะพิษณุโลกนั้นคือ เหตุการณ์แผ่นดินไหวครั้งใหญ่บนรอยเลื่อนวังเจ้าในราวปี พ.ศ. 2127 แผ่นดินไหวครั้งนี้ส่งผลให้ตัวเมืองพิษณุโลกราพณาสูญ แม้แต่แม่น้ำแควน้อยก็เปลี่ยนเส้นทางไม่ผ่านเมืองพิษณุโลก แต่ไปบรรจบกับแม่น้ำโพ (ปัจจุบันคือแม่น้ำน่าน) ที่เหนือเมืองพิษณุโลกขึ้นไป และยังส่งผลให้พระศรีรัตนมหาธาตุพิษณุโลกหักพังทลายในลักษณะที่บูรณะคืนได้ยาก ในการฟื้นฟูจึงกลายเป็นการสร้างพระปรางค์แบบอยุธยาครอบทับลงไปแทน ทั้งหมด
รายพระนามและรายนามผู้ปกครอง
[แก้]| ลำดับ | รายพระนาม/รายนาม | ตำแหน่ง | ราชวงศ์ | เริ่มต้น (พ.ศ.) | สิ้นสุด (พ.ศ.) | หมายเหตุ |
| 1
(1) |
สมเด็จพระราเมศวร | พระมหาอุปราชแห่งกรุงศรีอยุธยา | ราชวงศ์สุพรรณภูมิ | 1981 | 1991 | ข้อสันนิษฐานตามพระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐ[note 1][1][5] ได้รับการยอมรับโดยนักประวัติศาสตร์[6]และกรมศิลปากร[7], ขึ้นครองราชย์เป็นสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ |
| 2 | พระยายุทธิษเฐียร | พระยาสองแคว | ราชวงศ์พระร่วง | 1991 | 1995 | อาจครองสองแควตั้งแต่ พ.ศ. 1981[8][9] ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่กล่าวถึงพระยาสองแควในสงครามตีเมืองเชียงใหม่ พ.ศ. 1985[4] |
| 3 | ราชวังเมือง | เจ้าเมืองสองแคว | - | หลัง 1995 | ก่อน 2006 | ปรากฏในโคลงยวนพ่าย[3][10] |
| 4 | ไม่ปรากฏพระนาม | สมเด็จพระราชชนนีพันปีหลวง | ราชวงศ์พระร่วง | ข้อสันนิษฐาน[11]ตามตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ซึ่งระบุว่าพระราชชนนีของสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถประทับอยู่ที่สองแควปี พ.ศ. 2002[4][12] และโคลงยวนพ่ายระบุถึงการสวรรคตของพระองค์[10] | ||
| 1
(2) |
สมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ | พระมหากษัตริย์แห่งกรุงศรีอยุธยา | ราชวงศ์สุพรรณภูมิ | 2006 | 2031 | อาจประทับที่พิษณุโลกตั้งแต่ พ.ศ. 1999[13], ทรงรวมเมืองสรลวงสองแควและเมืองชัยนาท[note 2] เป็นเมืองพิษณุโลก และยกขึ้นเป็นศูนย์กลางอำนาจหัวเมืองเหนือ |
| 5 | สมเด็จพระเชษฐาธิราช | พระมหาอุปราชแห่งกรุงศรีอยุธยา | ราชวงศ์สุพรรณภูมิ | 2031 | 2034 | ขึ้นครองราชย์เป็นสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2 |
| 6 | สมเด็จพระอาทิตย์ | พระมหาอุปราชแห่งกรุงศรีอยุธยา | ราชวงศ์สุพรรณภูมิ | 2069[13] | ระหว่าง 20 ตุลาคม 2072[13] ถึงมีนาคม 2073 ไทยสากล[note 3] | ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ระบุว่า พระอาทิตย์กินเมืองใต้ ในปี พ.ศ. 2065[14], ขึ้นครองราชย์เป็นสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 4 |
| 7 | พระไชยราชาธิราช | พระมหาอุปราชแห่งกรุงศรีอยุธยา | ราชวงศ์สุพรรณภูมิ | ระหว่าง 20 ตุลาคม 2072 ถึงมีนาคม 2073 ไทยสากล | 2077 | ข้อสันนิษฐานโดยสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ[14], ขึ้นครองราชย์เป็นสมเด็จพระไชยราชาธิราช |
| 8 | พระยาพิษณุโลก | เจ้าเมืองพิษณุโลก | - | รัชกาลสมเด็จพระไชยราชาธิราช[15]และสมเด็จพระยอดฟ้า | ปรากฏในพระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐ[13], ข้อสันนิษฐานตามที่ปรากฏในบันทึกของปิงตูในนาม Oya Passilico[16] ซึ่งอาจเป็นบุคคลเดียวกับสมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช | |
| 9 | สมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช | เจ้าราชธานีฝ่ายเหนือ | ราชวงศ์สุโขทัย | ระหว่าง สิงหาคม 2091 ถึง 12 กุมภาพันธ์ 2092 ไทยสากล[13] | 10 กันยายน 2112 ไทยสากล[17][13] | ขึ้นครองราชย์เป็นสมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช |
| 10 | สมเด็จพระนเรศวรบรมราชาธิราชบพิตร[13] | พระมหาอุปราชแห่งกรุงศรีอยุธยา | ราชวงศ์สุโขทัย | 2114[note 4] | ระหว่าง 12 กันยายน 2127 ถึง 2 มกราคม 2128 ไทยสากล[13] | พระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐออกพระนามว่า สมเด็จพระนารายณ์บพิตรเป็นเจ้า[13] |
| - | สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ พระมหาธรรมราชา | พระมหาอุปราชแห่งกรุงศรีอยุธยา | ราชวงศ์สุโขทัย | รัชกาลสมเด็จพระนเรศวรมหาราช | ข้อสันนิษฐานตามพระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐซึ่งระบุว่าเป็นพระเจ้าฝ่ายหน้า[18] แต่ได้รับการโต้แย้งโดยนักประวัติศาสตร์[19] | |
| สมเด็จพระเอกาทศรถทรงยกเลิกตำแหน่งพระมหาอุปราชขึ้นไปครองเมืองพิษณุโลก แต่ให้มาประทับที่พระราชวังจันทร์เกษม ในเกาะเมืองอยุธยาแทน | ||||||
หมายเหตุ
[แก้]- ↑ พระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐระบุว่า ศักราช ๘๐๐ มะเมียศก ครั้งสมเด็จพระบรมราชาธิราชเจ้าสร้างวัดมะเหยงคณ์เสวยราชสมบัติแลสมเด็จพระราเมศวร(เจ้าผู้เปน)พระราชกุมารท่านเสด็จไปเมืองพิศณุโลก ครั้งนั้น เห็นน้ำพระเนตร์พระพุทธเจ้าพระชินราชตกออกมาเปนโลหิต.
- ↑ เมืองชัยนาทอยู่ฝั่งตรงข้ามเมืองสรลวงสองแควของแม่น้ำน่าน จังหวัดพิษณุโลก ไม่ใช่จังหวัดชัยนาท
- ↑ เทียบตามปฏิทินสุริยคติไทย โดยยึดวันปีใหม่คือ 1 มกราคม
- ↑ หลังเสด็จกลับจากกรุงหงสาวดี
อ้างอิง
[แก้]- ↑ 1.0 1.1 เจียจันทร์พงษ์, พิเศษ (2010), การเมืองในประวัติศาสตร์ยุคสุโขทัย-อยุธยา พระมหาธรรมราชากษัตราธิราช (2nd ed.), กรุงเทพฯ: มติชน, pp. 58, 76–77, ISBN 978-974-02-0401-5, สืบค้นเมื่อ 2024-06-09
- ↑ ณ นคร, ประเสริฐ (1984), "ตำนานมูลศาสนา วัดป่าแดง เชียงตุง", สารัตถคดี ประเสริฐ ณ นคร, กรุงเทพฯ: ม.ป.ท., ISBN 974-551-897-2, คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2024-05-31, สืบค้นเมื่อ 2024-05-27
- ↑ 3.0 3.1 สุขคตะ, เพ็ญสุภา (1 August 2021). "ปริศนาโบราณคดี : 'ยวนพ่ายโคลงดั้น' (4) : 'พระญายุทธิษฐิระ' เลือดขัตติยะผู้พลัดถิ่น ชนวนแห่งสงครามล้านนา-อยุธยา?". มติชนสุดสัปดาห์. เก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2022-08-20. สืบค้นเมื่อ 2024-06-02.
- ↑ 4.0 4.1 4.2 สำนักนายกรัฐมนตรี, คณะกรรมการจัดพิมพ์เอกสารทางประวัติศาสตร์, บ.ก. (1971), ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ [Tamnan Phuen Mueang Chiang Mai] (PDF), แปลโดย โชติสุขรัตน์, สงวน, พระนคร: สำนักนายกรัฐมนตรี, pp. 52–54, 57, สืบค้นเมื่อ 2024-05-01
- ↑ ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยา (1966), เรื่องพระร่วง (PDF) (4th ed.), พระนคร: อักษรเจริญทัศน์, pp. 36–39, สืบค้นเมื่อ 2024-06-09
- ↑ มูลศิลป์, วุฒิชัย (2019). "ศาสตราจารย์ ดร. ประเสริฐ ณ นคร กับความก้าวหน้าการศึกษาประวัติศาสตร์สุโขทัย" [Professor Dr. Prasert na Nagara and Development of Sukhothai Studies]. วารสารประวัติศาสตร์: 9–10. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2023-11-20. สืบค้นเมื่อ 2024-06-09.
- ↑ ทรัพย์พลอย, อรวรรณ, บ.ก. (2017), พระมหากษัตริย์ของไทย (PDF), กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร, p. 33, ISBN 978-616-283-320-5, สืบค้นเมื่อ 2024-06-09
- ↑ ณ นคร, ประเสริฐ (1988), ปาฐกถาชุด "สิรินธร" ครั้งที่ 4 เรื่อง "ประวัติศาสตร์สุโขทัยจากจารึก" (PDF), กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, pp. 8–9, คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2024-01-17, สืบค้นเมื่อ 2024-06-09
- ↑ ศรีสรรเพชญ์ (14 August 2019). "มีข้อสงสัยเกี่ยวกับสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถค่ะ". Pantip. เก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2019-09-15. สืบค้นเมื่อ 2024-06-09.
- ↑ 10.0 10.1 กระแสสินธุ์, ฉันทิชย์ (1970), ยวนพ่าย โคลงดั้น ฤายอพระเกียรติ พระเจ้าช้างเผือก กรุงเก่า บรรยายปฐมเหตุ อันเปนที่มาของการแต่งโคลงยวนพ่าย และประวัติแห่งรัชสมัยในแผ่นดิน สมเด็จพระบรมไตรโลกนารถ กรุงศรีอยุธยา ซึ่งทำยุทธการกับพระเจ้าติโลกราชแห่งกรุงนพบุรี ศรีพิงคนคร พุทธศักราช 1991-2031 พร้อมด้วยข้อวินิจฉัยทางประวัติศาสตร์ โบราณคดี ประเพณี วัฒนธรรม, โรงพิมพ์มิตรสยาม, pp. 131, 151, OCLC 1281302969, สืบค้นเมื่อ 2024-06-02
- ↑ สุขคตะ, เพ็ญสุภา (8 August 2021). "ปริศนาโบราณคดี l 'ยวนพ่ายโคลงดั้น' (5) : 'ยวนพ่ายสยามตอนไหน?' ศึกสองแควหรือสงครามแย่งชิง 'เมืองเชียงชื่น'?". มติชนสุดสัปดาห์. เก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2024-02-28. สืบค้นเมื่อ 2024-06-09.
- ↑ พระครูโสภณกวีวัฒน์, บ.ก. (2007), ตำนานเมืองเชียงใหม่ สายธาร อารยธรรม ประวัติศาสตร์ ชาติพันธุ์ ในล้านนา (PDF), เชียงใหม่: โรงพิมพ์มิ่งเมือง, p. 70, ISBN 978-974-09-1612-3, สืบค้นเมื่อ 2024-06-09
- ↑ 13.0 13.1 13.2 13.3 13.4 13.5 13.6 13.7 13.8 หุตางกูร, ตรงใจ (2018), การปรับแก้เทียบศักราช และ การอธิบายความพระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐ, กรุงเทพฯ: ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน), pp. 53–54, 87–88, 94, 103–104, 132, 135, 151–152, ISBN 978-616-7154-73-2
- ↑ 14.0 14.1 เจียจันทร์พงษ์, พิเศษ (28 February 2018). "อย่าลืม! ราชสำนักเมืองเหนือ ที่พิษณุโลก". ศิลปวัฒนธรรม. เก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2023-09-25. สืบค้นเมื่อ 2024-06-08.
- ↑ ชาคริต ชุ่มวัฒนะ อุกฤษฏ์ ปัทมานันท์ และคณะ. สายธารแห่งความคิด. กรุงเทพฯ: คณะกรรมการจัดกิจกรรมวิชาการ ฉลองครบ 60 ปี อาจารย์คุณวรุณยุพา สนิทวงศ์ ณ อยุธยา, 2532. 338 หน้า. หน้า 145. ISBN 978-974-8688-11-4 อ้างใน บันทึกร่วมสมัยของMendes Pinto.
- ↑ ปิงตู, ฟือร์เนา เม็งดึช (2015), ทองตัน, พรพรรณ; สิงหเดชากุล, ชรัตน์ (บ.ก.), รวมผลงานแปลเรื่องบันทึกการเดินทางของเมนเดส ปินโต (PDF), แปลโดย ท.โกมลบุตร, สันต์; วรเนติวงศ์, นันทา; สิงหเดชากุล, ชรัตน์, กรุงเทพฯ: สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, pp. 71, 82, ISBN 974-9527-85-2, สืบค้นเมื่อ 2024-06-08
- ↑ หุตางกูร, ตรงใจ; และคณะ (2017), โครงการพัฒนาองค์ความรู้ด้านประวัติศาสตร์และโบราณคดีจากเอกสารโบราณและจารึก ปีที่ 4 การศึกษาวิจัยพระราชพงศาวดารกรุงเก่า ฉบับหลวงประเสริฐ (PDF), กรุงเทพฯ: ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร, pp. 38–39, สืบค้นเมื่อ 2024-11-27
- ↑ วิพากษ์ประวัติศาสตร์ (2 May 2017). "สมเด็จพระเจ้าลูกเธอพระมหาธรรมราชา โอรสพระนเรศผู้หายไปจากประวัติศาสตร์". Facebook. สืบค้นเมื่อ 2024-06-08.
{{cite web}}: CS1 maint: url-status (ลิงก์)^ - ↑ สุขสุวานนท์, สุทธิศักดิ์ ระบอบ (1 January 2023). "ใครว่าสมเด็จพระนเรศไม่มีพระราชโอรส! สอบหลักฐาน-พงศาวดาร อาจมีถึง 2 พระองค์?". ศิลปวัฒนธรรม. เก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2023-12-08. สืบค้นเมื่อ 2024-06-08.
แหล่งข้อมูลอื่น
[แก้]
| อำเภอ |  | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ประวัติศาสตร์ | |||||||||
| ภูมิศาสตร์ | |||||||||
| เศรษฐกิจ |
| ||||||||
| สังคม |
| ||||||||
