รัฐศรีจนาศะ

รัฐศรีจนาศะ, จนาศปุระ หรือ จานาศปุระ เป็นอาณาจักรแห่งหนึ่งที่ปรากฏอยู่ในศิลาจารึกหลักที่ 118 พบที่บ่ออีกาในเมืองโบราณเสมา ระบุศักราช 790 ตรงกับ พ.ศ. 1411 และจารึกหลักที่ 117 ซึ่งสันนิษฐานว่าถูกเคลื่อนย้ายมาจากที่อื่น ศิลาจารึกทั้ง 2 หลักนี้ ยืนยันถึงการมีอยู่จริงของอาณาจักรศรีจนาศะ เนื่องจากมีรายชื่อกษัตริย์ผู้ปกครอง กล่าวถึงดินแดนนอกกัมพุชเทศ แสดงให้เห็นถึงความเป็นรัฐอิสระที่นับถือทั้งศาสนาพุทธและศาสนาฮินดูลัทธิไศวะ อย่างน้อยก็ช่วงพุทธศตวรรษที่ 12-15 นักประวัติศาสตร์หลายท่านเชื่อว่า ศูนย์กลางของแคว้นศรีจนาศะอาจตั้งอยู่บริเวณลุ่มแม่น้ำมูล คือเมืองโบราณเสมา หรือบริเวณอำเภอสูงเนิน จังหวัดนครราชสีมาในปัจจุบัน

ผู้ปกครองศรีจนาศะ

ศิลาจารึกหลักที่ 117 ได้กล่าวถึงผู้ปกครองดินแดนศรีจนาศะ 4 พระองค์ โดยเริ่มจากพระองค์แรกนามว่า ภคทัตต์ ผู้ที่สืบต่อลงมาจากพระเจ้าภคทัตต์องค์หนึ่งทรงพระนามว่า สุนทรปรากรม พระเจ้าสุนทรปรากรมทรงมีพระราชโอรสทรงพระนามว่า สุนทรวรมัน และพระเจ้าสุนทรวรมันทรงมีพระราชโอรส 2 องค์ องค์พี่ทรงนามว่านรปติสิงหวรมัน ได้เสด็จขึ้นครองราชย์แห่งอาณาจักรศรีจานาศะ องค์น้องทรงนามว่า มงคลวรมัน ได้โปรดให้สร้างจารึกหลักนี้เพื่อฉลองการสร้างพระรูปพระชนนีเป็นพระราชเทวี คือ ชายาของพระศิวะ เมื่อมหาศักราช 859 หรือ พ.ศ. 1480

นรปติสิงหวรมัน มีพระชนมายุอยู่ร่วมสมัยกับกษัตริย์แห่งอาณาจักรพระนคร ถึง 4 แผ่นดิน (พ.ศ. 1480 - 1514) คือ พระเจ้าชัยวรรมันที่ 4, พระเจ้าหรรษวรมันที่ 2, พระเจ้าราเชนทรวรมันที่ 2 และพระเจ้าชัยวรมันที่ 5

ยังไม่ทราบแน่ชัดว่าเมืองศรีจนาศะ (จานาศะปุระ) ก่อตั้งขึ้นเมื่อใด และมีกษัตริย์ครองเมืองแล้วกี่พระองค์ แต่จากข้อมูลในศิลาจารึกพอทราบได้ว่า ศรีจนาศะเป็นรัฐอิสระที่นับถือ 2 ศาสนาเป็นอย่างน้อย คือ ศาสนาพุทธ และ ศาสนาฮินดูลัทธิไศวนิกาย กษัตริย์ในยุคต้นอาจนับถือศาสนาพุทธเป็นหลัก เนื่องจากรายพระนามไม่มีคำว่า "วรมัน" ต่อท้าย ต่อมาในรัชกาลของศรีสุนทรวรมัน กลับมีคำว่า "วรมัน" ต่อท้ายพระนาม มาจนถึงพระราชโอรสคือ นฤปติสิงหวรมัน และ มงคลวรมัน อาจเป็นไปได้ว่าศรีจนาศะเกิดการดองญาติกับอาณาจักรพระนครทางใต้แล้วเปลี่ยนไปนับถือศาสนาฮินดู กล่าวคือ ในรัชสมัยของสุนทรวรมันอาจแต่งงานกับพระธิดาของพระเจ้าชัยวรรมันที่ 4

หลังจากรัชกาลของ นรปติสิงหวรมัน ดินแดนศรีจนาศะได้หายไปจากประวัติศาสตร์ อาจเป็นไปได้ว่าโดนผนวกดินแดนรวมเข้ากับอาณาจักรพระนครในรัชกาลของพระเจ้าชัยวรมันที่ 5 ที่แผ่อำนาจขึ้นมา ในจารึกเมืองโบราณเสมา พ.ศ. 1514 พบรายชื่อ ทฤฒภักดี สิงหวรมัน ที่สันนิฐานว่าเป็นพระราชทินนามใหม่ของ นรปติสิงหวรมัน ที่อาจถูกลดบทบาทลงมา หรือบางทฤษฎีเชื่อว่าเมืองศรีจนาศะอาจถูกทำลายลงจากดินแดนใกล้เคียง คือกลุ่มอำนาจของราชวงศ์มหิธรปุระในอีสานใต้ ซึ่งมีฐานอำนาจอยู่บริเวณเมืองกษิตีนทราคราม สันนิฐานว่าอยู่บริเวณพนมรุ้ง แต่อย่างไรก็ดี ดินแดนศรีจนาศะได้หายไปอย่างถาวรและไม่มีการพูดถึงอีก แม้กระทั่งในยุคที่อาณาจักรพระนครเจริญรุ่งเรืองก็ไม่มีการกล่าวถึงดินแดนนี้ เป็นไปได้ว่าเมืองนี้ถูกทิ้งร้างและมีการโยกย้ายไปสร้างเมืองใหม่ หรืออาจโดนทำลายลงอย่างถาวร

แผนผังราชวงศ์จานาศะปุระ

อ้างอิงรายพระนามจากศิลาจารึกหลักที่ 117 กล่าวถึงดินแดนถูกทอดทิ้งนอกกัมพุชเทศ เรียกเมืองนี้ว่า "จานาศะปุระ" ระบุว่าไม่ใช่ส่วนหนึ่งของอาณาจักรพระนคร และรายพระนามไม่ตรงกับราชวงศ์มหิธรปุระที่ระบุในศิลาจารึกพนมรุ้ง 7 ที่อ้างว่าราชวงศ์มหิธรปุระสืบเชื้อสายมาจากพระอาทิตย์ (ศรีสุริยะวงศ์) และพระนางลักษมี

(1) ภคทัตต์

ราชินี (1)

(2) ศรีสุนทรปรากรม

ราชินี (2)

(3) ศรีสุนทรวรมัน

ศรีนรปติสิงหวรมัน ผู้สร้างศิลาจารึกหลักที่ 117

เนื้อความในศิลาจารึกศรีจนาศะบางส่วน

1. มีพระราชาหลายองค์ ผู้ทรงมั่งคั่งด้วยทรัพย์สมบัติแห่งโลก ผู้ทรงมีโชคลาภ ได้ปกครองดินแดนแห่งจานาศปุระ พระองค์แรกทรงพระนามว่า ภคทัตต์
2. พระองค์ทรงมีผู้สืบต่อทรงพระนามว่า ศรีสุนทรปรากรม ผู้ทรงกระทาให้ศิลปะเจริญรุ่งเรือง และกระทำใหราชวงศ์ของพระองค์รุ่งเรืองดุจดวงจันทร์ในฟากฟ้า
3. โอรสองค์แรกของพระองค์ทรงพระนามว่า ศรีสุนทรวรมัน ทรงมีความงามเป็นที่หนึ่งแห่งบุรุษงามทั้งหลาย มีความแกล้วกล้าเป็นที่หนึ่งแห่งวีรบุรุษทั้งหลาย
4. โอรสของพระองค์ผู้น่าชื่นชมทรงพระนามว่า ศรีนรปติสิงหวรมัน ทรงมีอํานาจอันเป็นอธิบดีแห่งศรีจานาศะ ดุจดงพระวิษณุ ทรงเป็นบดีแห่งพระศรี
5. โอรสองค์รองนามว่า มงคลวรมัน ประกอบด้วยพระสติปัญญาอันหนักแน่น ด้วยพระกำลัง พระสุขุมคัมภีรภาพ พระเมตตา พระทัยแกล้วกล้า พระยศอันสูงส่ง ฯลฯ

ดูเพิ่ม

• เมืองเสมา
• จักรวรรดิเขมร