หม่อมราชวงศ์มิตรารุณ เกษมศรี

มิตรารุณ เกษมศรี
หม่อมราชวงศ์; มิตรารุณ เกษมศรี; ม.ป.ช., ม.ว.ม., ท.จ.ว., จ.ภ.
เกิด	26 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2458; จังหวัดพระนคร ประเทศสยาม
เสียชีวิต	6 ธันวาคม พ.ศ. 2540 (82 ปี)
สัญชาติ	ไทย
อาชีพ	สถาปนิก
มีชื่อเสียงจาก	งานออกแบบสถาปัตยกรรมไทย
บิดามารดา	หม่อมเจ้าสมภพ เกษมศรี; หม่อมเยื้อน เกษมศรี ณ อยุธยา
รางวัล	พ.ศ. 2530 - ศิลปินแห่งชาติ; สาขาทัศนศิลป์ (สถาปัตยกรรม)

หม่อมราชวงศ์มิตรารุณ เกษมศรี (26 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2458 – 6 ธันวาคม พ.ศ. 2540) สถาปนิกผู้มีผลงานออกแบบสถาปัตยกรรมไทย มีความชำนาญในการออกแบบผูกลาย ได้รับการยกย่องให้เป็นศิลปินแห่งชาติ สาขาทัศนศิลป์ (สถาปัตยกรรม) ประจำปี พ.ศ. 2530^[1]

ประวัติ

หม่อมราชวงศ์มิตรารุณ เกษมศรี เกิดที่บ้านสี่กั๊กพระยาศรี ริมถนนเจริญกรุง ตำบลพาหุรัด อำเภอพาหุรัด จังหวัดพระนคร (ขณะนั้น) เป็นโอรสของ พันโท หม่อมเจ้าสมภพ เกษมศรี และหม่อมเยื้อน เกษมศรี ณ อยุธยา สำเร็จการศึกษาระดับอนุปริญญา ในปี พ.ศ. 2481 จากคณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

หม่อมราชวงศ์มิตรารุณ เกษมศรี ถึงแก่อนิจกรรม เมื่อวันเสาร์ที่ 6 ธันวาคม พ.ศ. 2540 รวมอายุได้ 82 ปี ด้วยอุบัติเหตุทางรถยนต์

ในวันที่ 18 เมษายน พ.ศ. 2541 พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวงสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ สมเด็จพระกนิษฐาธิราชเจ้า กรมสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี เสด็จพระราชดำเนิน พระราชทานเพลิงศพ ณ วัดเทพศิรินทราวาสราชวรวิหาร โดยมี นายชวน หลีกภัย นายกรัฐมนตรีเข้าร่วมในพระราชพิธี

การศึกษา

พ.ศ. 2466 ระดับประถมศึกษาที่โรงเรียนวัดสุทัศนเทพวราราม, พ.ศ. 2470 ระดับมัธยมศึกษาตอนต้นที่โรงเรียนวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม, พ.ศ. 2475 ระดับมัธยมศึกษาตอนปลายที่โรงเรียนวัดเทพศิรินทราวาส และ พ.ศ. 2478 สำเร็จการศึกษาระดับอนุปริญญาสถาปัตยกรรมศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย

การทำงาน

หม่อมราชวงศ์มิตรารุณ เกษมศรี ภายหลังสำเร็จการศึกษาได้เข้ารับราชการที่กรมโยธาธิการ โดยได้รับมอบหมายให้ ออกแบบอาคารราชการหลายหลังได้ขึ้นไปปฏิบัติงานที่จังหวัดเพชรบูรณ์ เมื่อรัฐบาลมีนโยบายจะย้ายเมืองหลวงไปที่นั่น ได้ออกแบบและควบคุมการก่อสร้างเมรุสำหรับเผาผู้ที่เสียชีวิตจากไข้ป่าเป็นจำนวนมาก นอกจากนั้นก็ได้ทำงานส่วนตัวไปพร้อม ๆ กัน โดยออกแบบบ้านซึ่งเป็นที่นิยมเป็นอันมาก

ต่อมาในปี พ.ศ. 2494 ทางกรมศิลปากรได้ ขอตัวจากกรมโยธาธิการ ให้ไปสังกัดอยู่กองสถาปัตยกรรม กรมศิลปากร ช่วงเวลานี้หม่อมราชวงศ์มิตรารุณได้ออกแบบและควบคุมการก่อสร้างวิหารพระพุทธสิหิงค์ จังหวัดชลบุรี พระที่นั่งอาภรณ์พิโมกข์ปราสาทจำลอง ซึ่งนำไปแสดง ณ กรุงบรัสเซลส์ ประเทศเบลเยี่ยม ใน พ.ศ. 2501 นอกจากนั้นยังได้ออกแบบเมรุหลวงหน้าพลับพลาอิศริยาภรณ์ วัดเทพศิรินทราวาส ซึ่งใช้เป็นเมรุในการพระราชพิธีตลอดมาจนถึงทุกวันนี้

หม่อมราชวงศ์มิตรารุณยังได้รับเชิญให้ เป็นอาจารย์พิเศษสอนสถาปัตยกรรมไทยให้กับคณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ ทั้งที่จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย และมหาวิทยาลัยศิลปากร ในระหว่างนี้ได้มีโอกาสรับใช้เบื้องพระยุคลบาทออกแบบ เขียนแบบ และควบคุมการก่อสร้างพระราชฐานที่ประทับของพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตรที่พระตำหนักภูพิงค์ราชนิเวศน์ จังหวัดเชียงใหม่ ได้แก่ ตำหนักที่ประทับและที่ประทับของสมเด็จพระเจ้าลูกเธอทั้งสองพระองค์

ใน พ.ศ. 2504 หม่อมราชวงศ์ มิตรารุณขอลาออกจากราชการเพื่อปฏิบัติงานส่วนตัว แต่เมื่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงทราบได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มาปฏิบัติราชการ ในพระราชวัง สังกัดสำนักพระราชวัง ในตำแหน่งหัวหน้ากองมหาดเล็ก และปฏิบัติราชการในฐานะสถาปนิกพิเศษประจำสำนักพระราชวัง ได้รับความไว้วางพระราชหฤทัยในการออกแบบ เขียนแบบ และควบคุมการก่อสร้างพระตำหนักภูพานราชนิเวศน์ จังหวัดสกลนคร ทั้งยังพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ออกแบบพระตำหนักเพิ่มเติม ได้แก่ พระตำหนักสมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี รวมทั้งหอพระประจำราชนิเวศน์ด้วย นอกจากนั้นยังโปรดฯ ให้เป็นผู้ควบคุมตกแต่งสถานที่พระราชนิเวศน์แห่งนี้ทั้งหมด ส่วนที่พระราชวังไกลกังวล หัวหิน ได้รับพระมหากรุณาธิคุณให้ซ่อมแซมสระสรงที่ตำหนักที่ประทับต่อมาเมื่อมีพระราชประสงค์ สร้างพระตำหนักเพิ่มเติม เป็นที่ประทับของพระเจ้าลูกเธอทั้งสองพระองค์ก็ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้หม่อมราชวงศ์ มิตรารุณ เป็นผู้ออกแบบและควบคุมทั้งหมดส่วนที่พระตำหนักจิตรลดารโหฐาน พระราชวังดุสิต เมื่อมีพระราชประสงค์จะต่อเติมพระตำหนักส่วนใด ก็จะโปรดเกล้าให้หม่อมราชวงศ์ มิตรารุณ เป็นผู้เขียนแบบและต่อเติมขึ้น พร้อมทั้งเขียนแบบการตกแต่งภายในทั้งหมดส่วนที่พระบรมมหาราชวัง หม่อมราชวงศ์มิตรารุณได้รับผิดชอบ ในการบูรณปฏิสังขรณ์ที่นั่งองค์ต่าง ๆ ในช่วงนี้

เมื่อหม่อมราชวงศ์มิตรารุณพอจะมีเวลาว่างมากขึ้น สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงวชิรญาณสังวร ได้ทูลขอพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตรให้หม่อมราชวงศ์มิตรารุณไปช่วยงานด้านพระศาสนาออกแบบอาคารต่าง ๆ ในวัดญาณสังวราราม จังหวัดชลบุรี งานที่สำคัญ ได้แก่ พระมหามณฑปพระพุทธบาท “ภปร” “สก” ศาลานาคเล่่นน้ำนานาชาติ

นอกจากงานออกแบบในวัดญาณสังวรารามแล้ว ยังได้ออกแบบพระอุโบสถ เจดีย์ ที่วัดตรีทศเทพวรวิหาร ศาลาที่ระลึกครบ 150 ปี ของวัดบวรนิเวศวิหารนอกเหนือจากงานออกแบบสถาปัตยกรรมแล้วหม่อมราชวงศ์ มิตรารุณยังได้ออกแบบตราสัญลักษณ์ของมหาวิทยาลัยมหิดล, ตราของมหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ และตราสวนหลวง ร.9

และเมื่อหม่อมราชวงศ์ มิตรารุณ มีอายุครบ 60 ปี พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตรทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ปฏิบัติราชการต่อไปอีกจนถึงอายุ 65 ปี หลังจากนั้น จึงขอรับใช้เบื้องพระยุคลบาทโดยมิขอรับเงินเดือน ในช่วงนี้ได้ออกแบบ และควบคุมการก่อสร้างอาคารหลาย ๆ หลัง ทั้งในกรุงเทพมหานครและต่างจังหวัด ได้แก่ วัดญาณสังวราราม, วัดตรีทศเทพวรวิหาร, วัดบวรนิเวศราชวรวิหาร, วัดถ้ำผาปล่อง จังหวัดเชียงใหม่ เป็นต้น

ใน พ.ศ. 2530 หม่อมราชวงศ์มิตรารุณ เกษมศรี ยังได้ออกแบบเมรุหน้าพลับพลาอิสริยาภรณ์ วัดเทพศิรินทราวาส ซึ่งใช้เป็นเมรุในพระราชพิธีต่อมาจนทุกวันนี้

ลำดับของตำแหน่งทางราชการ:

2482: ช่างตรีแผนกสำรวจกองผังเมืองและช่างสุขาภิบาล กรมโยธาธิการ
2484: ช่างตรีแผนกออกแบบ กองสถาปัตยกรรม กรมโยธาธิการ
2485: ช่างตรีแผนกสถาปัตยกรรม กองแบบแผนและผังเมือง
2492: รักษาการตำแหน่งหัวหน้าแผนกแบบแผน กองแบบแผนและผังเมือง กรมโยธาธิการ
2494: ผู้ช่วยโทแผนกแบบแปลน กองสถาปัตยกรรม กรมศิลปากร
2494: ช่างโทหัวหน้าแผนกแบบแผน กรมศิลปากร
2495: หัวหน้าแผนกตรวจงาน กองสถาปัตยกรรม กรมศิลปากร
2496: นายช่างผู้ช่วยโท กองหัตถศิลป์ กรมศิลปากร
2498: นายช่างโท กองหัตถศิลป์ กรมศิลปากร
2504: นายช่างศิลปเอก กองหัตถศิลป์ กรมศิลปากร
2507: หัวหน้ากองมหาดเล็ก สำนักพระราชวัง

ผลงานดีเด่นระหว่างปฏิบัติราชการกรมศิลปากร

วิหารพระพุทธสิหิงค์ จังหวัดชลบุรี
เมรุหน้าพลับพลาอิสริยาภรณ์วัดเทพศิรินทราวาส
ร่วมกับหม่อมเจ้าสมัยเฉลิม กฤดากรออกแบบและควบคุมการก่อสร้างพระตำหนักภูพิงคราชนิเวศน์ จังหวัดเชียงใหม่ รวมทั้งตกแต่งภายในพระตำหนัก และจัดตกแต่งสวนรอบพระตำหนัก
เรือนรับรอง สำหรับผู้ติดตาม (State visit) ในพระบรมมหาราชวัง
ออกแบบศาลาไทย โดยนำเค้าโครงจากพระที่นั่งอาภรณ์พิโมกข์ปราสาทในพระบรมมหาราชวัง ไปแสดง ณ กรุงบรัสเซลส์ ประเทศเบลเยี่ยม ในงาน World Exposition พ.ศ. 2501
ตกแต่งภายในห้องไทย ที่เจดีย์ชเวดากอง ประเทศพม่า

ผลงานส่วนบุคคล

เป็นผู้มีความเชี่ยวชาญในการออกแบบบ้านพักอาศัยทั้งในแบบสากล และแบบบ้านไทย
ออกแบบตึกจงกลนี วัฒนวงศ์ในโรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์
ออกแบบอาคารไทยลายทอง เป็นการนำอาคารแบบไทยมาปรับปรุงใช้เป็นอาคารพาณิชย์ ของโรงแรมมณเฑียร ถนนสุรวงศ์

รางวัลและเกียรติคุณ

2513: ปริญญาสถาปัตยกรรมศาสตรมหาบัณฑิตกิตติมศักดิ์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
2514: ปริญญาดุษฎีกิตติมศักดิ์ มหาวิทยาลัยศิลปากร
2530: รางวัลศิลปินแห่งชาติ สาขาทัศนศิลป์ (สถาปัตยกรรม) โดยสำนักงานคณะกรรมการวัฒนธรรมแห่งชาติ
2537: ปริญญาสถาปัตยกรรมศาสตรดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย
2538: ได้รับยกย่องเป็นปูชนียบุคคลด้านสถาปัตยกรรม จากคณะกรรมการวันอนุรักษ์มรดกไทย