พระแม่คงคา

พระแม่คงคา
เทวีแห่งความบริสุทธิ์ เทพธิดาผู้รักษาแม่น้ำคงคา
พระคงคาประทับบนมกร ศิลปะแบบประเพณีเบงกอล.
ส่วนเกี่ยวข้อง	เทพธิดา หนึ่งในเจ็ดแม่น้ำศักดิ์สิทธิ์ของฮินดู โยคินี เทพเจ้าแห่งธาตุน้ำ เทพธิดาผู้รักษาธาตุน้ำ
ที่ประทับ	พรหมโลก ไวกูณฐ์ เขาไกรลาศ คงโคตริ
มนตร์	โอม ศรี คงคาไย นะมะหะ (Om Shri Gangayai Namaha)
อาวุธ	หม้อกลัศ
พาหนะ	มกร จระเข้ ปลา (ในศิลปะไทย)
เทศกาล	คงคาทุสเสหรา, คงคาชยันตี และ นวราตรี
ข้อมูลส่วนบุคคล
บุตร - ธิดา	ภีษมะ นรรมทา
บิดา-มารดา	พระหิมวัต และ พระนางไมนาวตี

ในศาสนาฮินดูนั้น แม่น้ำคงคาถือว่ามีความศักดิ์สิทธิ์ และมีรูปเป็นเทวีพระนามว่า พระแม่คงคา (สันสกฤต: गङ्गा Gaṅgā) พระนางได้รับการเคารพบูชาในศาสนาฮินดู ที่ซึ่งมีความเชื่อว่าการลงอาบน้ำในแม่น้ำคงคาจะเป็นการคลายบาปและช่วยหนุนไปสู่โมกษะ และเชื่อกันว่าน้ำในแม่น้ำคงคานั้นบริสุทธิ์มาก ผู้แสวงบุญที่เดินทางมานิยมนำเถ้าอัฐิของญาติผู้ล่วงลับมาลอยในแม่น้ำ เชื่อกันว่าจะช่วยนำพาดวงวิญญาณ ไปสู่โมกษะ เรื่องราวของพระนางพบได้ทั้งในฤคเวทและปุราณะต่าง ๆ

ศาสนสถานสำคัญของฮินดูหลายแห่งตั้งอยู่ริมแม่น้ำคงคา ตั้งแต่ที่ คงโคตริ, หฤทวาร, ปรยาคราช, พาราณสี และกาลีฆัตในกัลกัตตา นอกจากการเคารพบูชาในศาสนาฮินดูแล้ว ในประเทศไทยยังมีเทศกาลลอยกระทงที่ซึ่งมีการลอยกระทงบนทางน้ำไหลเพื่อระลึกถึงพระพุทธคุณและพระแม่คงคา เพื่อเป็นการสร้างบุญและล้างความชั่วร้ายตามความเชื่อว่าให้ลอยไปกับสายน้ำ

ประติมานวิทยา

ในรูปเคารพพระแม่คงคาเป็นสตรีท่าทางใจดีมีผิวพระวรกายอ่อน ประทับบนจระเข้ ในพระหัตถ์ทรงดอกบัวในหัตถ์หนึ่ง และพิณอินเดียในอีกหัตถ์หนึ่ง หากเป็นรูปสี่พระหัตถ์อาจทรงหม้อกลัศ หรือหม้อใส่น้ำอมฤต, ประคำ, ดอกบัว, ศิวลึงค์, ตรีศูล หรือทรงวรทมุทราหรือมุทราอื่นขึ้นอยู่กับศิลปะ

ในศิลปะของเบงกอล มักแสดงพระองค์ทรงสังข์, จักร, ดอกบัว และทรงอภัยมุทรา พร้อมมั้งเทน้ำมนตร์จากหม้อกลัศ

พระวาหนะ

ใน พรหมไววรรตปุราณะ พระแม่คงคานิยมสร้างรูปเคียงกับพระวาหนะ (พาหนะ) ของพระองค์คือมกร หรือสิ่งมีชีวิตคล้ายมังกรในศาสนาฮินดู ลักษณะการใช้มกรเปนพระวาหนะนี้ได้รับการตีความอย่างหลากหลาย บ้างว่าเป็นตัวแทนของความฉลาดเฉลียว การเอาชนะความดุร้าย เป็นต้น

ในคติความเชื่อต่าง ๆ

พระแม่คงคาทรงเป็นที่นิยมได้รับการบูชาอย่างมากในประเทศเนปาล โดยทรงได้รับการบูชาควบคู่กับพระแม่ยมุนา เทวรูปที่มีชื่อเสียงของพระนางคือองค์ที่ประดิษฐาน ณ จตุรัสพระราชวังปาฏัน และโคกรรณมหาเทวมนเทียร (Gokarna Mahadev Temple) ในนครกาฐมาณฑุ

ในประเทศศรีลังกา ทรงได้รับการบูชาร่วมกับเทวดาในศาสนาฮินดูองค์อื่น ๆ ในฐานะผู้รักษาพระพุทธศาสนา เทวรูปที่มีชื่อเสียงของพระนางคือที่เกลณียราชมหาวิหาร (Kelaniya Raja Maha Vihara)

ในศาสนาฮินดูแบบบาหลี พระนางได้รับการบูชาร่วมกับพระแม่ดานู นอกจากนี้ยังเป็นที่รู้จักในฐานะมารดาของภีษมะในมหาภารตะ มีโบสถ์พราหมณ์หลายแห่งที่สร้างอุทิศถวายพระนาง เช่น ตีร์ตากังกา, ปูราตามันมุมบุลกันดาซารี (Pura Taman Mumbul Sangeh) และ โกงโจปูราตามันกันดาซารี (Kongco Pura Taman Gandasari)

ทะเลสาบคังคาตลโอ ในประเทศมอริเชียสเป็นโบสถ์พราหมณ์อีกแห่งที่อุทิศถวายพระนางและได้มีการอัญเชิญน้ำจากแม่น้ำคงคามาผสมในทะเลสาบ และได้ทำพิธีเทวาภิเษกและเปลี่ยนชื่อเป็น ทะเลสาบคังคาตลโอ

พระแม่คงคาได้รับการบูชาร่วมกับ พระอิศวร, พระภูมิเทวี, พระอาทิตย์ และ พระจันทร์ ในพระราชพิธีตรียัมพวาย ตรีปวายและแห่นางดานของศาสนาฮินดูในประเทศไทย โดยทั่วไปพระนางได้รับการสักการะบูชาร่วมกับพระแม่ธรณีของพุทธศาสนานิกายเถรวาทและแม่พระโพสพของศาสนาผี. สระศักดิ์สิทธิ์ทั้งสี่ของจังหวัดสุพรรณบุรีเป็นตัวแทนของน้ำศักดิ์สิทธิ์ของพระนางที่ใช้พิธีกรรมต่างๆของไทย

ในประเทศกัมพูชาพระนางเป็นที่รู้จักและได้รับการบูชาตั้งแต่ในสมัยจักรวรรดิเขมร โดยเทวรูปที่มีชื่อเสียงของพระนาง คือ เทวรูป พระอุมาคงคาปติศวร (อังกฤษ: Uma-Gangapatisvarar:เขมร: ព្រះឧមាគង្គាបតិស្វរ),ในฐานะชายาของพระศิวะร่วมกับพระปารวตี ที่สำคัญเช่นปราสาทบากอง, และหน้าบันของปราสาทธมมานนท์ เป็นต้น

แหล่งข้อมูล

• Eck, Diana L. (1982), Banaras, city of light, Columbia University, ISBN 978-0231114479
• Eck, Diana (1998), "Gangā: The Goddess Ganges in Hindu Sacred Geography", ใน Hawley, John Stratton; Wulff, Donna Marie (บ.ก.), Devī: Goddesses of India, University of California / Motilal Banarasidass, pp. 137–53, ISBN 8120814916
• Vijay Singh: The River Goddess (Moonlight Publishing, London, 1994)

แหล่งข้อมูลอื่น

• Ganga Ma: A Pilgrimage to the Source a documentary that follows the Ganges from the mouth to its source in the Himalayas.