สังขาร

สังขาร แปลว่า การปรุงแต่ง สิ่งที่ถูกปรุงแต่ง มีความหมาย 3 ประการ คือ 1. เป็นสิ่งที่ถูกเหตุปัจจัยปรุงแต่งมา 2. เป็นเหตุปัจจัยที่ไปปรุงแต่งสิ่งอื่น 3. เป็นเหตุปัจจัยที่ปรุงแต่งตนเอง

สังขารในไตรลักษณ์

ในไตรลักษณ์ สังขาร คือ ธรรมที่ถูกปรุงแต่ง ได้แก่ ปรมัตถธรรม คือ จิต เจตสิก และรูป ทั้งหมด ยกเว้นนิพพาน ที่เป็นอสังขาร คือ ไม่ใช่สังขาร

สังขารในขันธ์ 5

ในขันธ์ 5 สังขารขันธ์ คือ สภาพที่ปรุงแต่งจิต เป็นคุณสมบัติต่าง ๆ ของจิต ได้แก่ เจตสิก เว้นเวทนาและสัญญา

สังขารในปฏิจจสมุปบาท

ในปฏิจจสมุปบาท สังขาร 3 คือ

1. กายสังขาร เจตนาทางกาย
2. วจีสังขาร เจตนาทางวาจา
3. มโนสังขาร เจตนาทางใจ

หมายถึง กระบวนการของทุกเหตุปัจจัยที่ทำให้เกิดการปรุงแต่งทางกาย( กายสังขาร ) วาจา( วจีสังขาร) และใจ( มโนสังขาร)

หรือ อภิสังขาร 3 ได้แก่

1. ปุญญาภิสังขาร สภาพที่ปรุงแต่งกรรมฝ่ายดี
2. อปุญญาภิสังขาร สภาพที่ปรุงแต่กรรมฝ่ายชั่ว
3. อาเนญชาภิสังขาร สภาพที่ปรุงแต่งภพอันมั่นคง ไม่หวั่นไหว

อ้างอิง

• พระธรรมกิตติวงศ์ (ทองดี สุรเตโช), พจนานุกรมเพื่อการศึกษาพุทธศาสน์ ชุด คำวัด, วัดราชโอรสาราม กรุงเทพฯ พ.ศ. 2548