ออน ในพระองค์เจ้าเรณู

ออน
คู่สมรส	แสง
บุตร	แพ
บิดามารดา	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเรณู (บิดา) หม่อมราชวงศ์อิ่ม (มารดา)

ออน หรือชื่อต่อมาว่า เอม เป็นอดีตพระอนุวงศ์ชั้นหม่อมเจ้าในราชวงศ์จักรี พระธิดาในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเรณู ต่อมาได้ใช้ชีวิตนอกพระราชวังด้วยการสมรสกับสามัญชน ปลอมตัวเป็นไพร่ และขายตัวเป็นทาส เนื่องจากประสบปัญหาการเงิน โดยไม่มีใครในราชสำนักให้ความสนใจ ทว่าภายหลังเธอพยายามใช้ความเป็นเจ้าเป็นเครื่องมือช่วยให้ตนและบุตรสาวพ้นจากการเป็นทาส แต่การกระทำดังกล่าวเป็นความผิดต่อราชสำนัก บรรดาเสนาบดีต่างลงความเห็นให้ถอดเธอออกจากการเป็นหม่อมเจ้าไปเป็นไพร่

ประวัติ

ออน หรือ เอม มียศเดิมว่าหม่อมเจ้าออน เกิดช่วง พ.ศ. 2375 เป็นพระธิดาในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเรณู กับหม่อมราชวงศ์อิ่ม พระบิดาเป็นต้นราชสกุลเรณุนันท์ (หรือ เรณุนันทน์) พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยกับเจ้าจอมมารดาบุนนาค ส่วนหม่อมมารดาเป็นน้องสาวของหม่อมราชวงศ์แสงภรรยาในสมเด็จพระบรมราชมาตามหัยกาเธอ กรมหมื่นมาตยาพิทักษ์ ออนมีน้องสาวร่วมบิดามารดาคือหม่อมเจ้าขรลี

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเรณู พระบิดา สิ้นพระชนม์ขณะที่ออนมีชันษาเพียง 9 ปี จึงย้ายเข้าไปอาศัยกับหม่อมเจ้าประสงค์สรร พระธิดาในกรมหมื่นมาตยาพิทักษ์กับหม่อมราชวงศ์แสง ณ พระบรมมหาราชวัง ต่อมาได้ย้ายไปอาศัยกับหม่อมเจ้าไพบูลย์ พี่ชายต่างมารดา แม้ออนจะมีสถานะเป็นหม่อมเจ้า แต่ก็เป็นเจ้านายระดับล่าง ใช้ชีวิตอย่างคนรับใช้และไร้ตัวตนในวังหลวง เธอเริ่มสนิทสนมกับทาสในเรือนของหม่อมเจ้าไพบูลย์ หนึ่งในนั้นเป็นชายชื่อแสง แสงมีพี่ชายคนหนึ่งชื่อเอม (ต่อมาเสียชีวิต) และมีพี่สะใภ้ชื่อเอม ต่อมาแสงและเอมพี่สะใภ้ถ่ายตัวออกจากหม่อมเจ้าไพบูลย์ ออนซึ่งรักใคร่อยู่กับแสงจึงหนีไปอยู่กับเอมพี่สะใภ้แถบบ้านลาววัดพระพิเรนทร์ แสงและออนมีลูกสาวด้วยกันคนหนึ่งชื่อแพ แต่ครอบครัวประสบปัญหาทางการเงินมาตลอด หลังเอมพี่สะใภ้เสียชีวิต ออนจึงสวมรอยใช้ชื่อเอมแทนและผูกดอกเบี้ยเป็นทาสเรื่อยมา

เรื่อยมายาวนานจนถึงประมาณ พ.ศ. 2435 ออนในวัย 60 ปี กับชีวิตนอกกำแพงวังหลวง 35 ปี คงทนกับสภาวะความฝืดเคืองไม่ไหว และพยายามใช้ความเป็นเจ้าเป็นเครื่องมือในการปลดพันธนาการจากการเป็นทาสของเธอและบุตรสาววัย 25 ปี ออนหลบหนีออกจากเรือนเถ้าแก่ปริกซึ่งเป็นนายเงินไปอยู่กับหม่อมเจ้าเจริญเนตร น้องสาว ณ วังกรมหมื่นวิษณุนาถนิภาธรเพื่อให้ช่วยยืนยันว่าเธอเป็นเจ้าจริง ๆ จะได้หลุดพ้นจากการเป็นทาสของนายเงินและกลับไปใช้ชีวิตในวังหลวง ทว่าเถ้าแก่ปริกนำเรื่องราวของออน ขึ้นถวายฎีกาต่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวฟ้องว่าเธอหลบหนี เรื่องเจ้าหญิงมีสามีเป็นไพร่ของออนจึงแดงขึ้น

การที่ออนมีสามีเป็นไพร่ ขายตัวเป็นทาส ถือเป็นความผิดต่อราชสำนัก เรื่องราวของเธอถูกนำเข้าที่ประชุมเสนาบดี ประกอบด้วยสมาชิก 10 คน ได้แก่ สมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข เจ้าฟ้าภาณุรังษีสว่างวงศ์ กรมพระยาภาณุพันธุวงศ์วรเดช สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาเทวะวงศ์วโรปการ, พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนเรศรวรฤทธิ์, พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร, สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์, พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัย, พระยาสุรศักดิ์มนตรี (เจิม แสง-ชูโต), พระยามนตรีสุริยวงศ์ (ชุ่ม บุนนาค) และเจ้าพระยาภาสกรวงศ์ (พร บุนนาค) ทุกคนต่างลงความเห็นให้ถอดออนออกจากฐานันดรศักดิ์เป็นไพร่ โดยให้เหตุผลว่า

1. ไม่รักอิสรภาพหรือเกียรติยศของการเป็นเจ้า โดยปลอมตัวเป็นไพร่และขายตัวเป็นทาส ซึ่งถือเป็นความชั่วช้าที่จะเกิดเป็นมนุษย์แล้วไม่รู้จักรักษาตัวไปเป็นทาส
2. ทำให้เสื่อมเสียเกียรติยศของราชตระกูล โดยเป็นหญิงมีตระกูลแต่กลับไปคบชายชั้นต่ำเป็นสามีจนกระทั่งมีบุตรด้วยกัน จึงควรให้ถอดออกจากเจ้าไปเป็นไพร่

ในการพิจารณาคดี มีเพียงพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นมหิศรราชหฤทัยทรงเห็นปัญหาของออน ทรงกล่าวว่า "หม่อมเจ้าหญิงบางองค์เท่านั้นที่ได้รับเบี้ยหวัดพอเลี้ยงตัว หากอีกหลายพระองค์ประสบความฝืดเคืองทางเศรษฐกิจ" และทรงมีความเห็นให้ "ถอดหม่อมเจ้าออนออกจากการเป็นเจ้า แล้วให้รับราชการอยู่ในพระบรมมหาราชวัง เพื่อที่จะไม่ออกไปทำเรื่องเสื่อมเสียได้อีก" หลังพิจารณาคดีลงโทษแสงด้วยการเฆี่ยน 30 ครั้ง โทษฐานที่เป็นสามัญชนบังอาจรักใคร่หญิงสูงศักดิ์

พงศาวลี

พงศาวลีของออน

16. สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก               8. พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช                       17. พระอัครชายา (หยก)               4. พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย                             18. ทอง ณ บางช้าง               9. สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี                       19. สมเด็จพระรูปศิริโสภาคย์มหานาคนารี               2. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเรณู                                   5. เจ้าจอมมารดาบุนนาค                             1. ออน                                         3. หม่อมราชวงศ์อิ่ม เรณุนันท์