วัดมหาธาตุ (จังหวัดพิจิตร)

วัดมหาธาตุ

ที่ตั้ง	ทางตอนกลางอุทยานประวัติศาสตร์เมืองเก่าพิจิตรในสวนรุกขชาติกาญจนกุมาร ตำบลเมืองเก่า อำเภอเมืองพิจิตร จังหวัดพิจิตร
ประเภท	โบราณสถาน
ส่วนหนึ่งของ	เมืองพิจิตรเก่า
ความเป็นมา
วัสดุ	อิฐ
สร้าง	พุทธศตวรรษที่ 18 และราวพุทธศตวรรษที่ 20−24
สมัย	สุโขทัยและ อยุธยา
สถาปัตยกรรม
รูปแบบสถาปัตยกรรม	ลังกา
โบราณสถานที่ขึ้นทะเบียนโดยกรมศิลปากร
ชื่อที่ขึ้นทะเบียน	วัดมหาธาตุ
ขึ้นเมื่อ	8 มีนาคม พ.ศ. 2478
เป็นส่วนหนึ่งของ	โบราณสถานในจังหวัดพิจิตร
เลขอ้างอิง	0004633

วัดมหาธาตุ เป็นโบราณสถานทางตอนกลางของเมืองพิจิตรเก่า สร้างขึ้นในสมัยสุโขทัยและมีการใช้งานต่อเนื่องถึงสมัยอยุธยา ก่อด้วยอิฐ ตั้งอยู่ทางฝั่งตะวันออกของแม่น้ำน่านเก่า สันนิษฐานว่าเป็นวัดที่สำคัญสร้างคู่กับเมืองพิจิตร

ภายในวัดมหาธาตุประกอบไปด้วยเจดีย์ประธาน เป็นเจดีย์ทรงระฆัง ด้านหน้าทางทิศตะวันตกของเจดีย์เป็นวิหารเก้าห้อง มีคูน้ำล้อมรอบเจดีย์กับวิหาร ด้านหลังเจดีย์ทางทิศตะวันออกเป็นพระอุโบสถ มีใบเสมาสองชั้น ปัจจุบันเหลือเพียงส่วนฐานอุโบสถ ทางทิศตะวันออกของอุโบสถมีสระแฝดหรือสระบัว ก่อนจะถึงกำแพงวัดที่ติดกำแพงเมืองพิจิตรเก่าด้านทิศตะวันออก

ลักษณะทางกายภาพ

เจดีย์ประธาน

เจดีย์ประธานเป็นทรงระฆังแบบสุโขทัย ซึ่งได้รับอิทธิพลมาจากลังกา มีชุดบัวถลาสามชั้นบนฐานเตี้ยรองรับทรงระฆังที่มีขนาดค่อนข้างใหญ่ เหนือองค์ระฆังคือบัลลังก์สี่เหลี่ยม แกนปล้องไฉน ปล้องไฉนและเม็ดน้ำค้าง ซึ่งเคยถูกต้นยางล้มฟาดจนปล้องไฉนหัก เมื่อปี พ.ศ. 2479 ส่วนยอดยังเหลือให้เห็นถึงพุทธบัลลังก์สูงพ้นยอดไม้ และมีต้นโพธิ์ขนาดย่อมขึ้นที่ชั้นพุทธบัลลังก์

ต่อมาในปี พ.ศ. 2481 ต้นโพธิ์ถูกลมพัดหักโค่นลงมา เจดีย์ส่วนที่เหลือก็พังครืนลงมาเกิดโพรงทำให้เห็นว่ามีซุ้มจระนำอยู่ภายในเจดีย์ มีพวงมาลัยร้อยด้วยลวดเงิน ลูกปัดเป็นหยก แต่ถูกคนร้ายขโมยไป ซึ่งเจดีย์องค์ในอาจเป็นสิ่งก่อสร้างสมัยสร้างเมืองพิจิตรก็เป็นได้ ดังปรากฏหลักฐานแผ่นอิฐมีจารึกอักษรขอม

วิหารและอุโบสถ

อุโบสถตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกเจดีย์ประธาน อาจสร้างขึ้นในสมัยอยุธยา จากการขุดแต่งเนินโบราณสถานในปี พ.ศ.2534 ของกรมศิลปากรที่พบว่าวัดมหาธาตุมีสิ่งก่อสร้าง 2 สมัย คือ สมัยสุโขทัย และสมัยอยุธยา

วิหารเก้าห้องตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกหรือด้านหน้าเจดีย์ประธาน มีขนาด 9 ห้อง

โบราณวัตถุ

โบราณวัตถุพบบริเวณวัดมหาธาตุ มีทั้งที่ชาวบ้านค้นพบและค้นพบโดยกรมศิลปากร โดยในปี พ.ศ. 2495 กรมศิลปากรดำเนินการขุดค้นเจดีย์ประธาน พบแผ่นอิฐมีจารึกอักษรขอมโบราณสองแผ่น ได้ความว่า “สุนทร” อาจเกี่ยวกับคำว่า “พิจิตร” แปลว่า งาม เหมือนกัน จากการพิจารณาตัวอักษรบนแผ่นอิฐกำหนดอายุตัวอักษรราวพุทธศตวรรษที่ 18

โบราณวัตถุชิ้นหนึ่งได้จากภายในองค์เจดีย์ประธาน คือ พระสุพรรณบัฏ จารึกอักษรขอมโบราณ ปรากฏชื่อ “เมืองสระหลวง” ในปี พ.ศ. 1959 ซึ่งตรงกับศิลาจารึกพ่อขุนรามคำแหงที่สันนิษฐานว่าคือเมืองพิจิตรเก่า พระสุพรรณบัฏหรือลานทอง เป็นแผ่นทองคำกว้าง 4.5 เซนติเมตร ยาว 14.2 เซนติเมตร ข้อความที่ปรากฏเป็นประกาศพระบรมราชโองการเลื่อนพระสมณศักดิ์ภิกษุรูปหนึ่งของวัดมหาธาตุ

โบราณวัตถุอื่นที่พบก่อนกรมศิลปากรเข้าพื้นที่เป็นพระเครื่อง ได้แก่ พระบุเงิน บุทอง ใบตำแย ใบมะยม พระแก้วสี พระแผง พระบูชาหลายขนาด และเทวรูปประจำทิศโลหะ เสลี่ยงเล็ก ผอบ บาตร พวงมาลัยหยกร้อยด้วยลวดเงินลวดทอง แผ่นอิฐปิดทองขนาดใหญ่ 25 x 75 x 15 เซนติเมตร

ประวัติ

ตามหลักฐานทางโบราณคดีเมืองพิจิตรเก่านี้สันนิษฐานตามพงศาวดารเหนือ เรื่องพระยาแกรกได้ว่า อาจเป็นโบราณสถานที่มีมาตั้งแต่ราวพุทธศตวรรษที่ 18 ดังปรากฏว่าสิ่งก่อสร้างที่มีซุ้มจระนำภายในเจดีย์ทรงระฆัง แผ่นอิฐมีจารึกอักษรขอมโบราณ และประวัติการสร้างเมืองพิจิตรเก่าโดยเจ้ากาญจนกุมาร หรือพระยาโคตรบองเทวราช

ต่อมาในสมัยสุโขทัย จึงมีการปฏิสังขรณ์โดยพอกเจดีย์ทรงระฆังทับ สร้างพระวิหาร และขุดคูน้ำล้อมรอบ เนื่องจากเมืองพิจิตรเก่านี้มีความสำคัญเป็นหัวเมืองเอกของสุโขทัย ดังปรากฏชื่อเมืองสระหลวงในจารึกสมัยสุโขทัย

จนกระทั่งในสมัยอยุธยามีการสร้างพระอุโบสถต่อเติมที่ด้านหลังวัดมหาธาตุในแนวแกนของสิ่งก่อสร้างหลัก โดยปรากฏชื่อเมืองพิจิตร ในพระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับสมเด็จพระนพรัตน์